Blagoglagoljiva otimačina

Hrvati su glagoljicu na internetu osvojili na vreme. Ima više od 10 godina, kako su počeli. Danas je, zato, dovoljno da ukucate reč glagoljica na Guglu i dobićete bar dvadeset hrvatskih sajtova koji će vas upoznati s “prvim hrvatskim pismom”, “najstarijim spomenicima hrvatske glagoljice”, “glagoljicom – ponosom hrvatske povijesti”, “Danima glagoljice u OŠ Silvije Strahimir Kranjčević u Senju”...
 
Jel’ vam krivo što su se Hrvati opet prvi setili? Toliko, da odlazite na neki od foruma na belosvetskoj mreži i častite psovkama prvog Hrvata na koga naletite? Ni on vama ne ostaje dužan, preporučujući vam nekoliko friških sajtova na kojima možete naći da su pored glagoljice, “povjesna hrvatska pisma i ćirilica i dakako, latinica”. Za kraj će vas informisati da su “glagoljicu Hrvati imali davno prije no što su se pojavili Ćirilo i Metodije”, te da je “glagoljica, ekskluzivno hrvatsko pismo”. Vi, nažalost, kolegi Hrvatu ne možete da preporučite baš ništa, jer o glagoljici među Srbima na internetu uglavnom ništa i ne piše. Sem opšte udžbeničke formulacije da je glagoljica prvo pismo u Slovena, koje su eto, koristili i Srbi.
 
Ko je za to kriv? Zašto u Srbiji nikome od jezičkih eksperata i istoričara srpskog jezika nije nimalo stalo da globalnoj svetskoj mreži pridodaju korpus tekstova o počecima pismenosti u Srba? O sačuvanim glagoljskim rukopisima na srpskom govornom području?
Dr Božo Ćorić, profesor istorije srpskog jezika sa Filološkog fakulteta u Beogradu, odgovara pitanjem: “Kako ozbiljan čovek da se uključi u internet raspravu kad je agresivnost na visokom nivou? Poznate su naučne činjenice u svetu o značaju glagoljice među Slovenima. Tačno je da se glagoljica duže zadržala kod Hrvata, nego kod ostalih Slovena. Ali, na jednom sasvim malom delu današnje Hrvatske, popovi glagoljaši su bili anatemisani od rimske crkve koja je protežirala latinicu i potpuno izolovani, sačuvali su uglastu glagoljicu do 19. veka. Tačno je i to, međutim da Hrvati uporno i vrlo temeljno prisvajaju sve što je u prošlosti postojalo na teritoriji današnje države Hrvatske.”
 
Tako, profesor Ćorić podseća da se danas u “povijest hrvatske leksikografije”, svrstavaju trgovački rečnici iz vremena „kad se nije ni znalo šta je Hrvat”. Ćorić dodaje: „To je tipično balkanska politika. I Nikolu Teslu, po istom modelu, nazivaju Hrvatom. Bugari će pak reći da je glagoljica, kao i ćirilica, bugarsko pismo, staroslovenski je, kod njih, starobugarski. I teritoriju oko i iznad Soluna, severnu Grčku dakle, oni i dalje smatraju bugarskom jezičkom tradicijom. I Bugari su isto tako agresivni. U nauci, terminološki prelazimo preko toga, jer kako bismo sarađivali? Skoro sam u Bugarskoj objavio jedan članak o istoriji srpskog jezika. Tamo spominjem staroslovensku tradiciju kod Srba, oni su u fusnoti objasnili da je to srpski termin za starobugarski.”
 
Da ne bi bilo nesporazuma, niko ovde ne zagovara ideju da sada i Srbi treba da promene dosadašnju terminologiju i da, poput Bugara, insistiraju na starosrpskom jeziku (mada je i taj termin egzistirao među evropskim filolozima koji su krajem XVIII veka raspravljali o poreklu staroslovenskog jezika). Ili da, poput Hrvata, govore o glagoljici kao o „ekskluzivno srpskom pismu”. To je isto toliko tačno koliko je tačna i tvrdnja da je ćirilica srpsko pismo. Naime, tu privilegiju ima samo Vukova ćirilica.
Ko god dakle ima posla s internetom, zna da je ovde na delu ozbiljna propaganda. Mada, kod nas je reč i o nedostatku sluha za promociju, kao i o neodgovornosti prema sopstvenom kulturnom nasleđu. Stigla su surova vremena: ako vas nema na internetu, vi ne postojite. A to je relativno lako postići. Dovoljno je da ništa ne činite, sve će drugi uraditi umesto vas. Ili kako bi rekao Dragan Ćirić, stručnjak za PR iz Beograda: „Stvaranjem velikog broja sajtova posvećenih jednoj temi, anulira se najveći problem interneta kao medija, a to je kredibilitet. Naime, kada napravite 15-20 sajtova koji iznose jednu tvrdnju i postignete to da ih Gugl sve poređa pošto upišete ključnu reč, vi jasno šaljete poruku da ne treba tražiti dalje.”
 
Onda nimalo i ne čudi komentar profesorke dr Jasmine Grković-Mejdžor sa Odseka za srpski jezik i lingvistiku Filozofskog fakulteta u Novom Sadu, da se njeni studenti redovno iznenade kad im spomene da je najstariji srpski srednjovekovni spomenik pisan glagoljicom, i da je to Marijino jevanđelje, nastalo skoro dva veka pre Miroslavljevog jevanđelja, početkom XI veka. (vidite okvir).
Trebalo bi dakle ponoviti još jednom da je glagoljica prvo slovensko, a ne prvo hrvatsko pismo. Da je Ćirilo sačinio glagoljicu sredinom IX veka za potrebe prevođenja bogoslužbenih knjiga s grčkog na staroslovenski. Da se glagoljska pismenost najpre razvijala u Moravskoj (danas Češkoj) i Panoniji, a posle gašenja Moravske misije i Metodijeve smrti 885. učenici Solunske braće donose je južnim Slovenima. Na Balkanu će, podseća profesorka Grković-Mejdžor, nastati i druga slovenska azbuka – ćirilica, čije se rađanje vezuje za istočnu Bugarsku, s važnom ulogom Preslavskog centra. S druge strane, glagoljska tradicija se negovala u Ohridskom centru.
 
„Iz Ohridskog centra staroslovenska glagoljska pismenost, razgranata mrežom klimentske crkvene organizacije, pristizala je u srpske zemlje. Uz to, postoji i posredno svedočanstvo o mogućim ranijim kontaktima srpskih krajeva s Panonskom episkopijom, još u vreme Metodijevog života, a u periodu vladavine srpskog kneza Mutimira: pismo pape Jovana VIII knezu Mutimiru, kojim ga poziva da se potčini Panonskoj episkopiji. Prve glagoljske knjige mogle su nam već tada stići”, reći će za NIN profesorka Grković-Mejdžor.
Elem, nije glagoljica jedina. O Povelju Kulina Bana, recimo, otimaju se svi, podseća dr Božo Ćorić. Najstariji dokument južnih Slovena iz 1189. godine, pisan je ćirilicom, mada je na jednom bosanskom sajtu naglašeno da je to „starobosanski narodni jezik, a pismo bosančica”: „Mi ćemo reći da je to srpski spomenik jer je pisan ćirilicom. Ali, Hrvati kažu, Srbi nikad nisu imali bana, a mi jesmo. Istorijski je ban bila titula u Hrvata. U to vreme, naime, ban Kulin bio je bogumil. Nemoguće je iz današnje perspektive projektovati ono što se zbiva u prošlosti. U to vreme nacije nisu postojale, a mi raspravljamo šta je srpsko, šta je hrvatsko, šta je bugarsko.”
 
I Miroslavljevo jevanđelje je, takođe, pod znakom pitanja. „Na svu sreću evo ga u Beogradu”, reći će dr Ćorić. Međutim, u BiH tvrde da je to tip ćirilice koji je kod njih bio u upotrebi, te da je Miroslavljevo jevanđelje njihova baština, a Crnogorci kažu da je nastalo kod Bijelog Polja, pa je njihovo. I Hrvati ga potražuju, a to što je pisano ćirilicom, nema nikakve veze, ćirilica je hrvatsko povjesno pismo, kao i glagoljica. „Miroslavljevo jevanđelje pripada ćirilskoj tradiciji, po pravoslavnom je obredu, tako da je, na osnovu tih činjenica, deo srpske kulturne baštine”, reći će dr Ćorić.
Falsifikati i prećutkivanja istorijskih fakata su korisni otkad je sveta i veka. Posebno među novonastalim državama bivše Jugoslavije. Od falsifikovanja Njegoševog Gorskog vijenca posle Drugog svetskog rata kada su izbacivani pridevi srpski i srpstvo, pa do katalogizacije Nacionalne i univerzitetske biblioteke BiH po kojoj su Ivo Andrić, Branko Ćopić, Petar Kočić, ali i mnogi drugi srpski (kao i hrvatski) pisci, u stvari pisci bosanskog jezika (o čemu je NIN nedavno pisao). Ovde je dakle reč o reviziji istorije srpske književnosti.
 
Aleksandar Radić, vojni analitičar, reći će za NIN da je slično i u vojnoj istoriji Balkana: „Nesumnjivo je reč o propagandnoj kampanji. Među Hrvatima, ima mnogo autora, izdavača, onih koji su u prilici da objave knjige ili svoje radove u Evropi, Americi. Procenili su da je došlo do trenutka da se prećutkivanjem etničkog porekla ljudi koji su kroz istoriju učestvovali u raznim ratovima prepravi vojna istorija i da se Srbi prosto preimenuju u Hrvate. Tako što će se za početak, prećutati da su Srbi, a posle ih proglasiti Hrvatima. Možda je to moguće i zato što su Srbi i više nego nezainteresovani. Zvanična srpska politika i inače je pokazala, najblaže rečeno, nekorektan odnos prema Srbima zapadno od Drine tokom rata iako je na kraju krajeva i vodila taj rat u njihovo ime. I sad se to samo nastavilo. Pred nama je fenomen brisanja srpskog etnosa i pohrvaćenja uloge srpskog etnosa u ratovima kroz istoriju.”
 
Radić podseća na generala Svetozara Borojevića fon Bojnea, austrougarskog feldmaršala, koga su mnogi vojni analitičari proglasili najvećim defanzivnim vojnim strategom Prvog svetskog rata. Bio je Srbin. Međutim, novija izdanja vojne istorije Hrvata tu činjenicu ne spominju, naprotiv, o njemu pišu kao o Hrvatu. Slično je prošao i general Milan Uzelac, prvi i jedini komandant austrougarskog vazduhoplovstva, koji je kasnije bio komandant vazduhoplovstva kraljevine SHS. Neki hrvatski sajtovi „dileme” o generalima Srbima ili Hrvatima, prevazilaze terminom „pravoslavni Hrvat” koji je nekad bio popularan u NDH. „Ovakva prešutkivanja postoje i u knjigama o ulozi Hrvata u Napoleonovim ratovima, ali i u podacima iz Drugog svetskog rata. Ako je neko Hrvat, tako će i napisati, ako nije, biće rođeni Zagrepčanin, ili građanin Hrvatske. Ukratko, etničko se zanemaruje, govori se samo o teritorijalnom”, kaže Radić.
Zgodna je ona Dučićeva izreka za masovnu internet upotrebu po hrvatsko-srpskim forumima: „Hrvati su najhrabriji narod, ne zato što se nikoga ne boje, nego zato što se ničega ne stide.”

Čiji je đerv?
 
Marijino jevanđelje, pisano glagoljicom, koristilo se kao bogoslužbena knjiga nekoliko vekova nakon što se prešlo na ćirilicu. Glagoljicu nisu znala samo sveštena lica
 
- Neposredni dokaz da je glagoljica bila u upotrebi među Srbima jeste staroslovenski glagoljski spomenik Marijino jevanđelje, nastalo najkasnije početkom XI veka. Određene jezičke crte u njemu kazuju da je prepisano na srpskom govornom području. Zanimljiv je podatak da se u ovom jevanđelju nalaze ćirilski srpskoslovenski zapisi iz XIV veka, kao i da je izgubljeni list Marijinog jevanđelja dopunjen novim, ćirilskim tekstom, takođe iz XIV veka. To znači da se ovo jevanđelje koristilo u srpskoj sredini kao bogoslužbena knjiga, te da su pisari znali glagoljicu i nekoliko vekova nakon što su njome prestali da pišu.
Drugi dokaz je glagoljski Grškovićev apostol iz XII veka, koji ima uputstva ćirilicom, a čuveni hrvatski filolog Vatroslav Jagić tvrdio je da je ovaj spomenik korišćen u liturgiji u nekom pravoslavnom manastiru. Tu je i Mihanovićev apostol iz XII veka, čija su dva lista bila zalepljena s unutrašnje strane korica prepisa Krmčije svetoga Save iz 1262. Sačuvano je i nekoliko kratkih glagoljskih natpisa: natpis iz Čečana kod Vučitrna iz X-XI veka, natpis na krčagu iz Gamzigrada, natpis s ušća Pesače u Dunav, što pokazuje da glagoljicu nisu znala samo sveštena lica.
 
O poznavanju glagoljice svedoče i glagoljska slova koja se sporadično javljaju u srpskoslovenskim ćirilskim rukopisima. U Čajničkom jevanđelju iz istočne Bosne (XIV-XV vek), čuvanom u pravoslavnoj crkvi, postoji i kraći deo glagoljicom, kao i nepotpuna glagoljska azbuka. O tome da je glagoljica bila živa na našim prostorima govori i jedno specifično slovo rane srpske ćirilice: đerv, za označavanje glasa đ. Staroslovenska ćirilica nije imala ovaj znak, ali je odgovarajuće slovo postojalo u glagoljici. Proširivanje nasleđenog slovnog inventara ćirilice đervom podrazumeva direktan kontakt s glagoljicom na srpskom terenu. Ova grafema je odlika bosansko-humskog pravopisnog tipa i sreće se u najstarijim srpskim spomenicima: Miroslavljevom jevanđelju, Hilandarskoj povelji Stefana Nemanje, Povelji Kulina bana i drugima.
 
Dakle, prvo pismo koje su Srbi koristili bila je glagoljica, još u staroslovenskom periodu, zatim i u ranom periodu srpske redakcije staroslovenskog jezika. Srbi su potom prednost dali ćirilici, koja postaje obeležje kulturnog areala pravoslavnog slovenstva. Stoga je veoma malo sačuvanih srpskih glagoljskih spomenika. No ne treba izgubiti iz vida da su i rani naši ćirilski rukopisi retki, najstariji sačuvani su iz XII veka. Zahvaljujući hodu vremena i istorijskim prilikama do nas pristigli spomenici samo su daleki odjek bogate srpske srednjovekovne pismenosti, kako starije glagoljske tako i njene naslednice – ćirilske.