SAMOGRAD – BOŽJI GRAD

Na polovini puta Berane – Bijelo Polje, sa lijeve obale Lima, gdje se Brzavska rijeka uliva u njega, leži lijepo i pitomo selo Brzava. Nekada se nazivalo Brezova. Pod tim imenom se pominje u Povelji cara Dušana iz 1343. godine, po kojoj ju je on, zajedno sa s. Zagradom, darovao manastiru svetog Petra u Bijelom Polju. Vjerovatno je da je taj naziv dobila po brezovim šumama na tom prostoru. Uzvodno Brzavskom rijekom, na oko tri kilometra, tamo gdje se sastaju Zagradska i Rujiška rijeke gradeći Prijelošku, koja u donjem toku dobija naziv Brzavska, u prekrasnoj zaravni, uzdižu se sedam kamenih gromada visine 30-80 m. One zatvaraju kružnu ravan prečnika 50 m, površine pola hektara. Ti kameni klikovi čine prirodno lijepo sazdani kameni grad, Samograd. Narod ga često zove i Kamengrad, a akademik Milisav Lutovac u djelu Bihor i Korita naziva ga Božji grad.

            

 

Između kamenih klikova se nalaze prostruge širine, u prosjeku, 15-20 m. Grad je prirodno podijeljen na gornji, veći, dimenzija 52h54 i donji, manji 20h54 m. Glavna kapija za ulaz je sa zapadne strane. Istočno se uzdiže najvisočiji kameni klik od 80 m. I kao da je izrastao iz korita rijeke koja se na ovom dijelu duboko urezala između Grada i Dubove gore. Njena, kao suza, bistra voda skakuće preko kamenih oblutaka koje je ona vremenom izvajala, gradeći pjenušave virove u kojima svjetlucaju pastrmke potočare. Korito su natkrile krošnje: bukovih, jovovih, javorovih, grabovih i drugih stabala koja su u donjem dijelu obrasla kao češljem začešljanom mahovinom uz koja vijugaju bršljani.

 

Sa njegove sjevero-zapadne strane teče rječica Selina. Istočno je zaseok Kaludra i uzvišenje Dubova gora na kojoj je mala visoravan, Poljanice (1091 m.n.v.). Južno je zaseok Zakom koji asocira na Zahumlje. To je pitomo mjesto, u zavjetrini. Bogato izvorima hladne vode, a ljudi su jazom doveli vodu sa Zagradske rijeke radi navodnjavanja svojih parcela. Bogom je dato za gajenje poljoprivrednih kultura. Stanovnici s. Prijeloga kažu Ko nema ise u Zakomu, nema ni u Boga.

 

Zapadnu stranu krasi veći zemljišni objekat, Gradina, na kojoj se nalazi visoravan, Ravna gradina (1122 m.n.v.) gdje postoje ostaci, kako kažu neki istoričari, rimskog (latinskog) groblja. Sami naziv objekta govori da ona sa Samogradom čini cjelinu. Južno od nje je s. Zagrad, selo iza grada. Sjeverno, lijevom obalom rijeke sve do s. Brzave, razvilo se selo Prijelozi (Prilozi), prislonjeno uz blago uzvišenje koje se penje do prevoja Previne (1164 m.n.v.) i kompleksa Ramčine (1173 m.n.v.). Ranom zorom ga obasjaju sunčevi zraci, a Previna i Ramčina ga zaklanjaju od sjeverca, zato je toplo, bogato i lijepo.

 

Sve to što je priroda podarila, priraslo je uz Grad, te se zajedno sa rijekama sliva u jedan huk koji odzvanja od blago uzdignute strane koje se penju prema Štitu (1997 m.n.v.), Previni i Dubovoj gori. Taj huk daleko se čuje. Šume i proplanci šire svoja uvučena krila iz malih kanjona i klisura prema šumovitim uzvišenjima. 

 

            Nikad nijesi siguran kada je Samograd ljepši: u ranim jutarnjim časovima, o popasku, u podne kad: slavuji, ševe, laste, orlovi i druge ptice, lebdeći u vazduhu izvijaju očaravajuće melodije, ili pak kad sunce klekne iza Čuke, a njegovi poslednji dnevni zraci trne na strmim klikovima. U obilju darova prirode, čovjek osjeti dio tog ambijenta koji mu vraća optimizam i volju za život. Ustvari, ovdje je priroda vidljiva, odraz je onoga što je milenijumima stvarano i vječna je. Ovdje se spaja lijepo i dobro. Ljepota sija u čistoti malo pomućenoj ljudskim iskustvima. Njoj se treba radovati kao uzvišenom prirodnom porijeklu. Duša se natapa impresijama, odmara, kako bi ugasila žeđ žara viđenog. To nije umovanje o ljepoti, već viđeno i doživljeno duševnim očima. Tu se sve bezoblično pretvara u prekrasno, sve neuljepšano biva uljepšano zračenjem pejzaža. Tu je sazvučje čovjeka i prirode gdje se otkriva sudbinska sličnost kvrgavih i plemenitih lica ljudi i pitomih pejzaža. Eto zbog te ljepote, prirodnih uslova za gajenje poljoprivrednih kultura, nalazišta ruda u neposrednoj okolini i uslova za zaštitu od neprijateljskih nasrtaja, bio je privlačno stanište od postanka ljudskog roda, da bi u srednjem vijeku dostigao veliki značaj.

 

Grad i njegova okolina koja je bogata ostacima iz davnih vremena i toponomastikom, nijesu dovoljno ispitani, ali po onome što se do danas zna, može se zaključiti da je odavno bio naseljen i korišten, a u doba Rimljana i kasnije predstavljao je duhovni i administrativni centar. U njegovoj okolini pronađeni su brojni predmeti koji svjedoče o njegovoj nastanjenosti. U s. Ostrelju, nedaleko od Samograda, pronađene su dvije bronzane sjekire jadranskog tipa iz 1500 – 1200 godina prije nove ere, jedna se čuva u Zavičajnom muzeju u Beranama, a jedna u Pljevljima. Slična sjekira iz istog razdoblja, nađena je u selu Zagradu, ali nije sačuvana.

                   

                                      

Na osnovu istraživanja arheoloških ekipa Zavičajnog muzeja iz Ivangrada (Berane) i Zavičajnog muzeja Bijelo Polje u saradnji sa Centrom za arheološka ispitivanja Filozofskog fakulteta iz Beograda sprovedenog 1988. godine, pored ostalog, utvrđeno je da je Samograd služio kao prirodna utvrda krajem bronzanog i početkom gvozdenog doba.

 

Iz vremena življenja Rimljana svjedoče ostaci brojnih humki i legende. Prilikom obrade zemlje i kopanja temelja za izgradnju kuća, mještani nailaze na grobove sa raznim predmetima iz tog doba. U jednom je, pored kostura, nađeno koplje koje se čuva u Zavičajnom muzeju u Beranama, u drugom dvije metalne ženske grivne, u trećem dvije grnčarske posude sa rukatkama itd.

 

Prema kazivanju Radomira Guberinića u djelu Starost Srba na Balkanu, (Pegaz B. Polje 2002. godine), na lokalitetu Teklič 100 m. sjeverno-istočno od grada postoje ostaci crkve posvećene svetoj Tekli. Po njoj je i lokalitet dobio svoj naziv, a pored nje se nalaze ostaci grobova koje mještani nazivaju Latinsko groblje. Ostaci crkve su poremećeni izgradnjom puta. Tekla je živjela prije raskola hrišćanske crkve 1054. godine. Jednako je svetkuju pravoslavni i katolici. Imala je velike zasluge za uvođenje pisma glagolice.

 

O korišćenju grada kao prestonice iz rimskog doba postoji legenda po kojoj je u gradu Budimu, na desnoj obali Lima, stolovao srbski, a u Samogradu, na lijevoj obali latinski poglavar. Bili su u rodbinskim vezama po ženskoj liniji. Latinski poglavar pozove srbskog u goste s namjerom da ga nagovori da primi katoličku vjeru. Nakon par dana gošćenja i lova po Bjelasici, domaćin priredi gostu za užinu pečenog mačka, računajući, ako gost bude jeo meso da će prihvatiti njegove namjere. Gosti su tim činom bili duboko uvrijeđeni. Odmah su ustali i pošli za Budim. Sledećeg dana srbski poglavar sa odredom vojnika napadne latinskog koji se dao u bjekstvo prema Gornjim selima i sklonio se u jednu pećinu kod Lubnica. Kad su gonioci na vratima pećine zapalili slamu, latinski poglavar se sakrio u ženin kovčeg i nagovori ženu da obavijesti gonioce kako je njen muž pobjegao na sporedni izlaz, pa ih zamoli da joj kovčeg sa ličnim stvarima vrate u grad. Molba je bila prihvaćena. Natovare kovčeg na konja i krenu u pravcu Samograda. Kada su bili iznad Crnog Vrha, poglavar u kovčegu počne zapomagati Skidajte me, ja sam u rošcu (Urožio sam, došlo mi je teško). Pratnja ga izvuče iz kovčega i posiječe. To mjesto se danas zove Rošca i postoji obeležje tog čina, a pećina kod Lubnica se zove Županova pećina.

 

Pomenuta legenda ima svoju istorijsku podlogu. U Ljetopisu popa Dukljanina iz 11. ili 12. vijeka na strani 216-220. pominje se duel župana Srbina Ljutimira i rimskog (latinskog) Pavlimira zvanog Bela. Po njegovom zapisu sukob se desio na Limu i latinski poglavar Pavlimir-Bela natjerao je srbskog u bjekstvo uz Lim i stigao ga kod rijeke Ibar gdje ga je posjekao. Dakle, sukob je bio, s tim što se ishod razlikuje kako je Dukljanin zapisao i legenda kako kaže.

 

U Enciklopediji Jugoslavije, na strani 136. pominju se četiri rimska vladara sa imenom Bela u vremenu od 1060-1270. god. od kojih je Bela II (1131-1141) bio oženjen kćerkom velikog župana Uroša. Detaljnije o ovome vidi pomenuto djelo Radomira Guberinića, strana 100-101.

 

Pomenute ekipe koje su 1988. godine vršile istraživanja imale su za cilj da na bazi građenih fortifikacijskih i sakralnih objekata utvrde etape njegovog razvoja. Tom prilikom, kako piše Predrag Lutovac, arheolog, u listu Sloboda br. 853-854. iz 2002. godine, utvrđeno je: da je Grad kao prirodno utvrđenje korišćen u periodu od HIII do VIII vijeka prije nove ere. Početkom II vijeka naše ere, počelo je fortifikacijsko utvrđivanje zidanjem podzida između kamenih klikova. Taj prvi zid je bio širok 140 cm. Zidan običnim kamenom dosta nesolidno i slabo vezan malterom. Pomenuti zid je rušen u III vijeku. Dovodeći u vezi istorijske događaje iz tog vremena, pretpostavlja se da su ga porušili Mongoli. U IV vijeku je došlo do ponovnog zidanja i to preko starog zida, s tim što je novi bio nešto širi (180 cm). Solidno je zidan od obrađenog kamena i povezan malterom. Ovakav način zidanja novog, preko starog, govori o primjeni nove fortifikacije. Prema tom ispitivanju, obnova i izgradnja sakralnih objekata u gradu i okolo njega dešavale su se u VI vijeku. Unutar grada nađeni su ostaci jedne crkve na istočnom dijelu, između dva kamena klika. Njena dimenzija je bila 10h7 m, sa patosom od tucanog kamena, premazanog krečnim malterom sa nagibom prema oltaru 11 stepeni i bila je freskopisana. Ostaci druge crkve otkrivani su na zapadnoj strani grada sa spoljašnje strane, južno od ulaza, čije su dimenzije bile 14h8 m, sa vidljivim dijelom nekropole.

 

Eto tu, nekad davno, građeno je duhovno nebo i učilište duša gdje su bogozvana čeda iz okoline hrlila u Samograd da se u njegovim crkvama duhovno napajaju i osvježavaju.

 

U okolini grada, kako saopštava Radomir Guberinić, čija se saznanja temelje na nedovoljno ispitanim ostacima crkava, predanjima i kazivanjima starijih ljudi, bile su još dvije crkve. Jedna, u zaseoku Kaludri po kojoj je zaseok dobio naziv i druga na 70 metara južno od grada. Sve ovo govori da je u davnim vremenima Samograd bio duhovni i administrativni centar za šire područje doline Lima. Poseban značaj je imao u srednjem vijeku, u vrijeme vladavine Nemanjića, i, nakon njih, Brankovića. Prema nekim podacima u njemu je jedno vrijeme stolovao Stefan Dečanski (Uroš III). Tada je sagradio crkvu Uroševicu na ivici istoimene zaravni kod Zaostra. O njegovom boravku na pomenutom prostoru pisao je Grigorije Camblak. Postoje tvrdnje da je u Samogradu boravio kralj Milutin sa majkom Jelenom koja je umrla 1314. god. Ona je inače bila osnivač brojnih škola za siromašne djevojke koje su učile neke zanate primjerene njima. Tako je i za vrijeme boravka u Samogradu osnovala školu koja se zvala Djevojačko kolo. Po tome se i najvisočiji kameni klik naziva Djevojačko kolo. Smatra se da je Škola imala poslovne veze sa zanatskom radionicom u zaseoku Brnjaci. U toj radionici rađene su bronje (oklop za glavu). Po tom artiklu zaseok je dobio svoje ime, a moglo bi biti i po imenu ćerke kralja Milutina koja se zvala Brnjača.

 

Iz vremena vladavine Brankovića podsjećaju nazivi mnogih lokaliteta. Nedaleko od grada, na desnoj obali Lima, postoji zaseok Brankovići i u njemu su ostaci crkve koju mještani nazivaju Crkva Brankovića. Iznad sela Prijeloga postoji uzvišenje koje se naziva Đurđeva glava i zaseok Jerinje, što podsjeća na Đurđa Brankovića i njegovu ženu Irinu (Jerinju).

 

U neposrednoj blizini grada, kao upravnog i administrativnog centra, radio je srbski sud, zvani Kotao. Otuda i zaseok Kotla u s. Prijelozima. Nedaleko od Brzave, u tjesnacu Lima između Ramčine i Obrova, postoji lokalitet Sakate. Pretpostavlja se da su tu izvršavane sudske presude sakaćenjem, što je bilo predviđeno Zakonom cara Dušana.

 

Jugozapadno od grada, uz dolinu Zagradske rijeke, na oko 2 km nalazi se pećina zvana Šogovača, a naspram nje, na drugoj obali rijeke je livada Šogavica. To govori da je grad imao leprozorijum (prihvatilište za oboljele od lepre, gube, šuge). U tom vremenu bolest je bila neizlečiva. Oboljeli su bivali izolovani i za njih se organizovala posebna kuhinja.

 

U neposrednoj blizini grada, u selu Brzavi tada je bio trg gdje je vršena razmjena roba koja je dopremana iz primorja i od Dubrovnika, s jedne, i iz Srbije i Bosne, s druge strane. Roba je prenošena karavanima, putevima koji su se zvali karavanski, a narod ih je često nazivao Latinski put ili Latinska džada. Pomenuti put vodio je od Dubrovnika i primorja preko Podgorice, Gusinja, Plava, lijevom obalom Lima, jer je Lim bio granica (limes) preko Beransela, Zaostra, Rujišta, Nemanjina, Kačmora i spuštao se na brzavski trg. Dr Konstantin Jiriček piše: Iz okoline Plavskog jezera put vodi prema sjeveru dolinom Lima prema Budimlju, a odatle kroz predeo Bihora. On tvrdi da je trg bio na Limu. Tvrdnje zasniva na izvorima iz Dubrovačkog arhiva iz kojih se vidi da je kapetanima karavana naređivano da se prema trgu moraju strogo pridržavati puta Via de Zenta, Zetski put, preko Meduna, Plava, Budimlje niz Lim. Iste tvrdnje iznosi i Mihailo J. Dinić u djelu Dubrovačka srednjovjekovna karavanska trgovina. Na brzavskom trgu, roba je carinjena, a zatim išla dalje niz Lim prema Nikolj-pazaru, i preko Lima u pravcu Sjenice i Novog Pazara za Srbiju. Otuda na Brzavi i danas postoje toponimi: Solila, gdje se istovarala so radi carinjenja: Logor, mjesto gdje su ljudi koji prate karavan boravili: Vljesa, rampa ili neka vrsta kapije: Carine, gdje je roba carinjena: Danjkovine, gdje je vršena uplata ocarinjene robe, Biskupovine, mjesto gdje je postojala crkva kako bi putnici sa karavanom mogli vršiti vjerske obrede. Svi pomenuti toponimi su u jednom skladnom redu prema namjeni.

 

U neposrednoj okolini grada, posebno u srednjem vijeku, bilo je razvijeno rudarstvo. O tome svjedoče brojne iskopine, jame, raskopi, naročito ostaci topljene rude, šljake. Tu se ističu lokaliteti: Rudine, Olovine, Femića rupa, Prijeloška rupa, Metalice i mnogi drugi.

 

Na bazi topljene rude, u okolini grada, razvilo se zanatstvo. Prema vrsti zanata nastala su i imena nekih mjesta, kao što su: Kovačev laz, Vignjište, Ugljište, Bodenici, Lukavica, Štit, Štitari, Kantar, Bubanje i dr.

 

Karakteristično je da se grad razvio u dolini, suprotno srednjovjekovnim gradovima koji su se razvijali na uzvišenjima i nepristupačnim mjestima. To je i dokaz da je on kao grad egzistirao prije nego što su ga Srbi koristili.

 

Akademik Milisav Lutovac u djelu Geografski položaj i značaj nekih starih gradova i utvrđenja u Polimlju (Beograd 1973. godine), zapisao je: Samograd u dolini Brzave redak je primer prirodnog utvrđenja zbog čega ga je narod prozvao Samograd, a onda nastavlja: Mora da je imao veliki značaj ne samo kao prirodno utvrđenje i uporište, već i ekonomsko-strateški u srednjem veku i prije. Razvojem Nikolj-pazara kod Bijelog Polja, Samograd i trg na Brzavi počinju gubiti svoj značaj, a posebno kada su ga Turci osvojili. O tome Mihailo J. Dinić kaže: Sultan Mehmed II pošto je osvojio Novo Brdo zauzeo je Taš Hisar (Kamengrad). U zapisu turskog istoričara Ašik-paše stoji: Potom odoše u grad Bihor (1445. god.), kako dođoše zauzeše mu Taš Hisar.

 

Danas Samograd, njegovi objekti i bliža okolina očekuju da budu ispitani i proučeni.

 

U njedrima ovog prirodnog zdanja, na temeljima jedne od brojnih crkava, podignuta je nova crkva posvećena svetom Pantelejmonu, a njegov dan, 9. avgust, po novom kalendaru je slava mještana sela Prijeloga. Na dan ove slave njegovo preosveštenstvo episkop Budimljansko-nikšićke eparhije, gospodin Joanikije, pored ostalog reče: Ova svetinja će biti obnovljena i zablistaće u prvobitnom stanju.