Na trinaestom kilometru od Brodareva prema Bijelom Polju, u selu Vrbnica, u kanjonu rijeke Lim, između dva granična prelaza Srbije i Crne Gore, tik uz željezničku prugu Beograd-Bar, nalazi se po mnogo čemu čuveni pravoslavni manastir Kumanica. Kako je to neko ranije zapisao, riječ je o svetinji koja spaja ne samo dvije bratske države odvojene politikom, već sjedinjuje i ljude svih vjera koji dolaze u ovaj manastir po lijek.
Pouzdano se ne zna kada je manastir podignut, vjerovatno između 13. i 15. vijeka, ali je od 18. vijeka bio u ruševinama. Projektom pruge Beograd-Bar trebalo je da šine idu preko dijela manastira, ali je ipak pomjeren potporni zid na pet metara od crkve. Jedino je ljekovita voda, koja je svojevremeno tekla ispod samih temelja hrama, otekla ispod pruge, ali je i danas koriste vjernici, piju je i njom se umivaju, tvrdeći da liječi sve što se može izliječiti.
Početkom osamdesetih godina prošlog vijeka crkva je djelimično obnovljena, a konačno prije 13 godina kada je Muzej iz Prijepolja pokrenuo obnovu. Na dvijehiljaditu godišnjicu od Hrista.
Nakon obnove, ponovo su se čula manastirska zvona, molitve, došli su monasi i vrata svetinje uvijek su otvorena za hodočasnike, putnike i nevoljnike kojima je potrebna Božja pomoć. Vjernici obično zapišu imena najbližih, kako bi ih monasi pomenuli u molitvama –priča nam mati Gavrila, monahinja koja vodi brigu o manastiru.
Ne zna se ko je podigao manastir, ali se vjeruje da je ktitor bila vlastelinska porodica Kumaničići, koja je poticala iz ovih krajeva, a kasnije se pominju u oblasti Rudnika. Prema nekima potiče od monaha pobjeglih iz Kumanova, dok je Aleksandar Deroko, poznati srbski arhitekta i pisac i član SANU smatrao da potiče od imena Kumanaca, Bugara.
Manastir je posvećen arhanđelu Gavrilu. U njemu se čuvaju mošti Svetog Grigorija Kumaničkog, koji se u jednom zapisu pominje kao srbski prosvetitelj i bivši arhiepiskop iz bogoizabrane loze Nemanjića.
Sveti Grigorije je na ovom mestu živio teškim monaškim životom, odakle odlazi u Grčku na Atos gdje gradi manastir Grigorijat. Kako je manastir zapaljen 1761. godine, monasi manastira Hilandara donose svetiteljske mošti, ali je ubrzo poslije toga Kumanica srušena.
Arheolozi Dejan Radičević i Emina Zečević pronašli su u oltaru crkve sarkofag sa moštima. Otkrili su ga u oltarskom dijelu crkve, na mjestu gdje se rijetko kada, ili nikako ne sahranjuje. Pretpostavlja se da je riječ o jednom od najvećih tadašnjih crkvenih velikodostojnika. U Polimlju se često može čuti i legenda po kojoj su mošti svetog Save sklonjene pred najezdom Turaka u poslednji čas, odnosno da su na Vračaru spaljeni nečiji tuđi ostaci, te da su čudotvorne mošti srbskog arhiepiskopa upravo ovdje pohranjene.
Na dan Svetog arhangela Gavrila, 26. jula svake godine oko manastira se okupi na hiljade pravoslavaca, katolika, muslimana, ali i ateista, koji prenoće pod vedrim nebom kraj svetih zidina, nadajući se izlečenju. Vjeruje se da posjetom Kumanici slijepi progledaju, hromi prohodaju, a nerotkinje rađaju. Tokom noći se pale svijeće za zdravlje živih i pokoj duša i razgrešenje mrtvih. Seljani u Vrbnici pominju slučaj mlade muslimanke iz Bijelog Polja koju je rodbina ovdje donijela na nosilima jer je bila nepokretna. Sveštenici su joj očitali molitvu i ostavili da prespava pod vedrim nebom. Ujutro su je miropomazali osvećenim uljem iz kandila svetog Grigorija i djevojka je prohodala. Stoga nije za čuđenje što ovdje možete vidjeti i pravoslavce, katolike i muslimane u isto vrijeme. Dakako, i čuti uzdahe „Gospode, pomiluj “ i „bismilah“.
Isto tako, poznat je slučaj Milana Šebeka, iz sela Vrbnica, koji je oslepio u 23 godini.
-“Čuvar kumaničkog hrama stavio je ispred mene staru crkvenu knjigu i rekao da čitam. Kad sam rekao da ne vidim ništa, on nastavi: ‘Sad ćeš vidjeti, samo se udubi bolje’. Vidio sam prvo obrise, a onda se desilo čudo, počeše da izranjaju slova, a onda se cio tekst pokaza kao na dlanu“, pričao je 70-godišnji Milan.
Do 400 krštenja godišnje
Otac Nikolaj, starešina manastira obnovljenog 12 novembra 2000.godine, godišnje u Kumanici krsti i do 400 ljudi. U poslednje vrijeme, često u Kumanicu dolaze supružnici bez djece kojima se čitaju molitve za porod. Vodi se evidencija, i od 80 bračnih parova samo za prvih osam godina otkako je manastir obnovljen (do 2008 godine) , njih 50 je dobilo porod . Iscjeljenja su se dešavala i u prošlosti, a u manastirskim knjigama zapisani su brojni slučajevi.
Prvi pisani tragovi iz 16.vijeka
Prvo pisano pominjanje manastira vezuje se za 1514. godinu. U ruševinama su sačuvani delovi ploča za koje se pouzdano tvrdi da potiču iz razdoblja od kraja 13. do sredine 15. vijeka, ali je prostor na sjevernoj strani manastira uništen pri gradnji železnice, pa je pouzdanije datovanje prvobitne crkve onemogućeno. Pretpostavlja se da je zlatno doba života manastira bilo u drugoj polovini 16. i tokom 17. vijeka. Vjeruje se takođe da je manastir doživeo urušavanje i zapuštenje u drugoj polovini 18. vijeka.
Aleksandar Deroko 1926. godine zatekao je manastirsku crkvu u ruševinama. Tada su izvršena prva snimanja i napravljen je crtež osnove crkve, a kasnije je (1933. godine) dopunio Đorđe Bošković, pretpostavljajući da crkva potiče iz 16-17 vijeka.
